การพัฒนารูปแบบและวิธีการเพิ่มประสิทธิภาพและประสิทธิผลของระบบตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สิน

การตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง และเจ้าหน้าที่ของรัฐ เป็นเครื่องมือสำคัญในการป้องกันและปราบปรามการทุจริตคอร์รัปชัน ซึ่งพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริตพ.ศ. 2542ได้กำหนดให้มีระบบการแสดงบัญชีรายการทรัพย์สินและหนี้สินไว้ อย่างไรก็ดี ปัจจุบัน พบว่ายังมีบุคคลที่จงใจไม่ยื่น หรือจงใจยื่นบัญชีแสดงรายการทรัพย์สินและหนี้สินเป็นเท็จ หรือปกปิดข้อเท็จจริงที่ควรแจ้งให้ทราบ รวมทั้งระบบการตรวจสอบของคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ ปรากฏบัญชีค้างตรวจอยู่จำนวนมาก ส่งผลให้กระบวนการตรวจสอบขาดประสิทธิภาพและไม่บรรลุเจตนารมณ์ของกฎหมาย 

ด้วยเหตุนี้ จึงเป็นที่มาของการศึกษาในครั้งนี้ เพื่อมุ่งทบทวนกระบวนการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดํารงตำเเหน่งทางการเมือง และเจ้าหน้าที่ของรัฐระดับสูง ตลอดจนปัญหาและอุปสรรคในทางปฏิบัติของประเทศไทยและต่างประเทศ ด้วยการสัมภาษณ์ผู้ทรงคุณวุฒิ และการจัดสัมมนารับฟังความคิดเห็นกับผู้ที่เกี่ยวข้องในกระบวนการตรวจสอบบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน เพื่อให้เกิดการวิเคราะห์ และสังเคราะห์องค์ความรู้เกี่ยวกับการจัดระบบการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองและเจ้าหน้าที่ของรัฐระดับสูงในรูปแบบที่มีประสิทธิภาพต่อไป

สรุปประเด็นจากงานวิจัย

• จากการศึกษาเปรียบเทียบการตรวจสอบบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของต่างประเทศ สามารถสรุปรูปแบบในการตรวจสอบบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินที่มีประสิทธิภาพและประสิทธิผล เช่น มีการจัดกลุ่มผู้ดํารงตําแหน่งที่กฎหมายกําหนดให้มีหน้าที่ยื่นบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินตามความสําคัญ หรือตามลําดับความเสี่ยง โดยกลุ่มที่มีความเสี่ยงสูง อาทิ คณะรัฐมนตรี สมาชิกสภาผูแทนราษฎร สมาชิกวุฒิสภา ประธานศาลต่าง ๆ และตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ ต้องมีการตรวจสอบความมีอยู่จริงของทรัพย์สินและหนี้สิน รวมถึงมีการตรวจสอบเชิงลึกในกรณีบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของกลุ่มบุคคลผู้ดํารงตําแหน่งที่เข้าข่ายความเสี่ยงสูง หรือมีการร้องเรียนเป็นรายบุคคล โดยต้องตรวจสอบความถูกต้องและความมีอยู่จริง ตลอดจนความเปลี่ยนแปลงที่เพิ่มขึ้นอย่างผิดปกติ
• ผลการศึกษา นำเสนอตัวอยางความสําเร็จของกระบวนการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง และเจ้าหน้าที่ของรัฐระดับสูงในประเทศจอร์เจีย ที่นําเอาระบบเทคโนโลยีสารสนเทศมาใช้ในกระบวนการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินอย่างครบวงจร ตั้งแต่การยื่นบัญชีแสดงรายการทรัพย์สินและหนี้สิน การตรวจสอบ และการเปิดเผยต่อสาธารณะ ทําให้กระบวนการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินมีประสิทธิภาพ รวดเร็ว แม่นยํา ไม่ล่าช้าอย่างในอดีต อีกทั้ง ยังสร้างแรงจูงใจและความกระตือรือร้นแก่ภาคประชาสังคม และภาคประชาชนในการเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการตรวจสอบมากขึ้น เพราะได้รับความสะดวกจากระบบดังกล่าว
• คณะผู้วิจัย ได้สรุปผลการพัฒนารูปแบบ เเละวิธีการเพิ่มประสิทธิภาพ และประสิทธิผลของระบบตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินของสำนักงาน ป.ป.ช. ใน 3 ประเด็น ดังนี้

1. 1. การยื่นบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน เช่น กําหนดให้เจ้าหน้าที่ของรัฐทุกประเภท มีหน้าที่ในการยื่นบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน และใช้ระบบการตรวจสอบเมื่อมีข้อสงสัย โดยใช้ระบบฐานข้อมูลสารสนเทศ มาช่วยในกระบวนการยื่น และกระบวนการตรวจสอบบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน และมีการเชื่อมโยงข้อมูลจากหน่วยงานต่าง ๆ ทั้งภาครัฐและเอกชน รวมถึงเปิดเผยบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินของผู้ดํารงตําแหน่งทางการเมืองทุกระดับและเจ้าหน้าที่ของรัฐระดับสูงต่อสาธารณะ เพื่อให้ประชาชนสามารถเข้าตรวจสอบได้
   2. ระบบการตรวจสอบบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน เช่น ปรับเปลี่ยนแนวทาง หรือรูปแบบการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สินใหม่ โดยใช้วิธีจัดลําดับความเสี่ยงของผู้ดํารงตําแหน่งที่กฎหมายกําหนดให้มีหน้าที่ยื่นบัญชีทรัพย์สินและหนี้สินออกเป็นกลุ่ม ๆ ในกลุ่มที่มีความเสี่ยงสูง จำเป็นต้องตรวจสอบความถูกต้องและความมีอยู่จริงของทรัพย์สินและหนี้สินที่ยื่นมาทั้งหมด และตรวจสอบอย่างสม่ำเสมอ เพื่อดูความเปลี่ยนแปลงที่ผิดปกติ ได้แก่ คณะรัฐมนตรี สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกวุฒิสภา ประธานศาลต่าง ๆ ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ กรรมการในคณะกรรมการองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ สําหรับกลุ่มตําแหนงอื่น ๆ ให้ใช้วิธีสุ่มตรวจตามลําดับความเสี่ยง หรือตรวจสอบเมื่อมีผู้ร้องเรียน หรือยื่นคําขอให้มีการตรวจสอบเป็นรายบุคคล 
   3. การนําระบบสารสนเทศมาใช้ในกระบวนการตรวจสอบทรัพย์สินและระบบสารสนเทศเพื่อรวบรวมและวิเคราะห์ข้อมูล (Asset Collecting and Analysis System – ACAS) จะช่วยแก้ไขปัญหาความไม่มีประสิทธิภาพและประสิทธิผลที่สำนักงาน ป.ป.ช. ประสบปัญหาอยู่ในปัจจุบันได้ โดยระบบดังกล่าว จะเชื่อมโยงข้อมูลภายในสํานักงาน ป.ป.ช. กับหน่วยงานต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการตรวจสอบทรัพย์สินได้ เช่น สถาบันการเงิน ตลาดหลักทรัพย์ กรมขนสง กรมสรรพากร กรมที่ดิน สำนักงาน ป.ป.ง. และประชาชนที่จะให้ข้อมูลเบาะแสเกี่ยวกับการตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สิน ซึ่งจะทําให้การตรวจสอบมีความรวดเร็วและแม่นยํามากขึ้น